(با کلیک روی تصاویر، اندازه‌ی بزرگ‌تر را ببینید.)

نظامات ایدئولوژیک تمدن مدرن، کانون­‌های اساسی حیات این تمدن هستند که از یک سو، نقشی کلیدی در چالش‌­های نظری میان خواص و نخبگان جوامع، بازی می­‌کنند و از سوی دیگر، بنیان منازعات عوام و توده‌های اجتماعی را در جهت­‌گیری­‌ها و گرایش­‌هایشان، تشکیل می­‌دهند. این نظامات ایدئولوژیک، همان حوزه­‌های مفهومی متنوعی هستند که با یک پسوند «ایسم - ism»، حد می­‌خورند و در یک نگاه کلی، ساختار ایدئولوژیک­‌ترین دوران تاریخ کره­‌ی ارض را برملا می­‌کنند. مثلاً ناسیونالیسم یکی از ایدئولوژی­‌های متأخر مدرن است که تمرکز معرفتی خود را حول یک روی­کرد معنایی- تاریخی خاص به مفهوم Nation، تعریف کرد و میلیون میلیون کشته بر روی دست بشر مدرن گذاشت.

هر حرکت اجتماعی جدید در تفکر بشر غربی، به طور کلی در سه مرحله، شکل می­‌گیرد:

مرحله­‌ی یکم، شکل­‌گیری در ساحت اندیشه که با قید «ity» نمایان می‌­شود مانند Liberality یا اباحی­‌اندیشی.

مرحله­‌ی دوم، گرایش عمومی به سمت آن موضوع و شکل­‌گیری ایدئولوژی که با قید «ism» نمایان می­‌شود مانند Liberalism یا اباحی­‌گرایی که عموماً مبتنی بر یک اعتماد عمومی به آن مسئله، شکل می­‌گیرد.

مرحله­‌ی سوم، ساختن حوزه­‌های اجتماعی و خصوصی افراد مبتنی بر آن تلقی که با قید «ization» نمایان می­‌شود مانند Liberalization یا اباحی­‌سازی که معمولاً در این مرحله، چهره‌­ی زشت استعمار، رونمایی می­‌شود.

این مقدمه، برای فهم جایگاه مبحث، لازم است و باید توجه داشت که هر ایدئولوژی مدرن، در نسبت با «مبنا» قرار گرفتن یک مقوله­‌ی مفهومی، در قالب «روی­کرد معرفت‌شناسانه و هستی­‌شناسانه­‌ی انتزاعی»، بنا می­‌یابد. در ایدئولوژی لیبرالیسم، این روی­کرد انتزاعی، منجر به انتزاع و تفکیک «تفرد و  تفرید» از هستی شده و با مبنا قرار گرفتن این «تفرد و فردیت»، ساختار بنای اجتماع، شکل گرفته است. در واکنش به این مبنا، ایدئولوژی سوسیالیسم، مبنای ساختار اجتماعی خود را بر «تشریک و کمون» قرار داده و بنای اجتماعی دیگری را می­‌سازد. روشن است که کوچک‌­ترین واحد معنادار اجتماعی در لیبرالیسم، «فرد» است و در سوسیالیسم، «تشریک و شرکت عموم». نهایت لیبرالیسم در اصالت تفرد، به ایندویژوالیسم ختم می‌­شود و نهایت سوسیالیسم در اصالت تشریک، به کالِکتیویسم. در واقع، این دو اجتماع، دو بنایی هستند که «پی­‌ریزی» متفاوتی دارند اما هر دو از یک روی­کرد، برای ساخت خود استفاده کرده­‌اند: روی­کرد انتزاعی یا Abstractive.

جنگ جهانی سوم، منازعه­‌ی طولانی­‌مدتی بود که از 1945 تا اواخر قرن بیستم میلادی، میان این دو ایدئولوژی مدرن با نام «Cold War»، برقرار بود و در پایان با فروپاشی سوسیالیسم، دوران دیگری را در حیات این ارض مبتلا رقم زد.

هر ایدئولوژی، برای تنظیم سبک معیشت مردم، چه در ساحت خصوصی و چه اجتماعی، باید حد و حدود و مناسکی را تعیین کند که لیبرالیسم، این کار را از طریق «ابزارسازی»، صورت داد. رَحِم تکنولوژی، چشمه­‌ی جوشانی است که همه‌­ی ابزارهای زیست­‌جهان مدرن از آن تخلیه می‌­شوند و منبع اساسی تعیین «حدود» زندگی در این تلقی، همین تکنولوژی است. در اینجا قصد پرداخت به تکنولوژی را نداریم و فقط به دو اثر این موضوع بر ساختار خانواده می­‌پردازیم، یکی در سطح کلی و بشری و بر خانواده­‌ی جهانی و دیگری در سطح زندگی انسان ایرانی و بر خانواده­‌ی ایرانی.

اگر با نگاهی تاریخی، زندگی چندین دهه‌­ی اخیر انسان ایرانی را با تمرکز بر ابزاری که در خانه، کانون جمعی خانواده را تشکیل می­‌دهد، بررسی کنیم، می‌­بینیم که در آغاز، گرمابخش محفل اعضای خانواده، در خانه، «کرسی» و یا «سفره» بود و همه، حول اینها جمع می­‌شدند. (نکته قابل توجه در این مسئله، مفهوم «مائده» است که در قرآن کریم، به گسترده شدن مائده در میان قوم مسیح، عنوان «عید» گفته شده است و عید در واقع روز گسترده شدن مائده‌ی ولایت و گرد آمدن مردم در گرداگرد سفره‌ی ولایت ولی الله است.) آرام آرام و با نفوذ تلویزیون به زندگی­‌ها، دایره­‌ی کاملی که حول کرسی شکل می­‌گرفت، شکست و شکلی شبیه نیم­‌دایره و در مقابل تلویزیون شکل گرفت. این روند، ادامه پیدا کرد و با رسوخ کامپیوتر به زندگی­‌ها، سفره­‌ها جمع شد و آن نیم‌­دایره هم در هم شکست و جلوی کامپیوتر، فقط یک نفر نشست. کم_­کم، نسل­‌های مختلف و جدید موبایل و تبلت آمد و دیگر حتی کمتر کسی پیدا می­‌شود که جلوی کامپیوتر بنشیند. کسی که مؤمن به لیبرالیسم و تکنولوژی شده باشد، دیگر حاضر نیست دور کرسی و سفره بنشیند و آرام‌­آرام، زندگی و خانواده‌­ی ایرانی، ساقط شده است.

ره­‌آورد تکنولوژی برای انسان کلی و برای بشریت این است که رَحِم تکنولوژی، در این روزگار، سه مدل انسان تحویل جامعه می­‌دهد: مدل نخست، سایبورگ­‌ها (Cyborg) هستند، که محصول کاشت تکنولوژی در جان و جسم انسان هستند و جدیدترین نسخه‌ی آنها در سریال Intelligence با عنوان تطور بعدی اینتلیجنس و هوش (Next evolution of Intelligence) رونمایی شده است. سایبورگ، آرمان دیترویتی جهان تکنولوژیک مدرن است که با روبوکاپ، متولد شد و با فروپاشی اقتصادی شهر دیترویت، پایه­‌های این آرمان، به لرزه در آمده است. مدل دوم، آواتار (Avatar) است. آواتارها، صورت آرمانی و تصویر آرزوهای انسان­‌هایی هستند که از خود و زندگی واقعی خود خسته شده­‌اند و به زندگی دوم گریخت‌ه­اند. مدل سوم، اَندرویدها (Android) هستند، همان «تقریباً انسان»­هایی که مبتنی بر نفس مصنوعی (Synthetic Soul)، جعل شده‌­اند و در سریال تلویزیونی Almost Human، پا به عرصه­‌ی هستی گذاشته‌­اند.

 

در نسبت با کوچک‌­ترین واحد معنادار در ساخت اجتماعی لیبرالیسم و سوسیالیسم که به ترتیب، فرد و شرکت، است؛ در تلقی اسلام، کوچک­ترین واحد معنادار در ساخت و شکل­‌دهی اجتماع، «زوج» است و اندیشه­‌ی اجتماعی اسلام در دنیا، با محوریت یافتن مسئله­‌ی «زوجیت و تزویج»، تبیین می­‌شود. زوجیت، بستر و چشمه­‌ی شکل­‌گیری خانواده است. این نکته قابل توجه است که «زوجیت» در نظام تکوین عالم، همان «نکاح» است در نظام تشریع عالم و جمع آمدن دو انسان، اگر ذیل قوانین شرعی و منطبق با باطن عالم و بر محور «نِعمَ العَون عَلی طاعتِ الله» باشد، ظهور زوجیت در نکاح است. نکاح، با جماع، فرق دارد و جماع، صورت حیوانی ظهور زوجیت در عالم شهادت است. نکاح، سنت انبیاء است و جماع، سنت حیوانات و شیاطین.

هر آن چیزی در دنیا که در حوزه و علی­‌الخصوص در کانون «تحدید» و «تشریع» و «قانون­‌گذاری» زندگی انسانی قرار بگیرد و منطبق با «تکوین» و قواعد تکوینی عالم نباشد، قطعاً نابود خواهد شد و از این رو، نه «تفرید» و نه «تشریک»، با تکوین عالم انطباق ندارند چرا که زوجیت در تکوین و خلقت عالم، نهادینه شده است و خدواند خالق در مبارکه­‌ی 49 سوره­‌ی ذاریات می­‌فرماید: «وَ مِنْ کُلِّ شَیْ‏ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْن‏» و به طور کلی، در دنیا و در ارض، آن چیزی رشد و إنبات و صیرورت پیدا می­‌کند که زوج باشد چرا که خدواند ربّ، در مبارکه­‌ی هفتم سوره­‌ی ق می­‌فرماید: «وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهیجٍ‏».

قابل اشاره است که کرسی طرح‌­ریزی نظام اجتماعی در تفکر مدرن، طبق روی­کرد انتزاعی و Abstractive به عالم، «إبتنایی» است یعنی یک مؤلفه، به عنوان «مبنا» و «پی»، قرار می­‌گیرد و باقی مؤلفه‌­ها در نسبت با آن و بر روی آن، «پی­‌ریزی» و «بنا» می­‌شوند. ظهور این تلقی در معماری مدرن، منتج به ساخت ساختمان­‌های بلند و بروج مُشَیَّده شده است. در مقابل این نگاه، نگاه قرآنی قرار دارد. در تلقی اجتماعی اسلام، نگاه به عالم نه انتزاعی، که تجریدی است؛ یعنی عالم را دارای أطباق و لایه­‌های تجریدی می­‌داند که از ارض تا عرش خدا، این سیر تجریدی، کشیده شده است و هر آنچه در این عالم، واقع شده است، در عوالم بالاتر، حقیقت دارد.

طبق این نگاه، کرسی طرح‌­ریزی ساختار اجتماعی اسلام، دیگر إبتنایی نیست و بلکه «إتّساطی» است. یعنی یک مؤلفه در موضع «وَسْط» قرار می­‌گیرد و باقی مؤلفه­‌ها، «حول» آن تنظیم می‌­شوند. به چیزی که در موضع وَسْط قرار بگیرد، «وَسَط» گفته می­‌شود. پیغمبر و حجت خدا در هر زمان، وسط و قلب امت است و همه در حول آن، و در دوایر متحدالمرکز پیرامون او، قرار می­‌گیرند. قلب انسان، وسط وجودی انسان است، و قلب و وسط دنیا و ارض، کعبه است.

زوجیت و به تبع آن خانواده، مؤلفه­‌ی وسط طرح‌­ریزی اجتماعی و جامعه­‌سازی در تلقی اسلام است به این معنا که باید محور و کانون جامعه­‌سازی، حول این مفهوم شکل بگیرد و در عین حال باید برای تبیین ساختار اجتماع در اسلام، جای­گاه هر خانواده در اجتماع، جای­گاه وسط در خانواده و مؤلفه­‌ی یک‌­پارچه‌­‌کننده­‌ی اجتماع را تبیین کرد. همه­‌ی این مسائل، با تبیین تجریدی مفهوم «ولایت»، به عنوان قطب و «نِظامِ مِنَ الْخَرَز»[1] و نخ تسبیح جمع و ضمّ مردم، روشن خواهد شد.

کعبه، وسط دنیا است و تنها آن کسی می­‌تواند در موضع وسط انسان­‌ها و ولایت بر مردم قرار بگیرد که نسبت وثیق و عمیق و حقیق و دقیقی با وساطت کعبه داشته باشد. برای تبیین فلسفی، فقهی و معرفتی ولایت، منابع بسیاری برای رجوع وجود دارد و در اینجا به این مسئله پرداخته نمی­‌شود.

وسط امت، امام و حجت است که نایب یا ولیّ خاص یا عام خدا در شعاعی از ولایت او، قرار دارد و هر یک از افراد جامعه، در شعاعی از ولایت این ولیّ، قرار دارند. وسط جامعه، ولیّ خاص یا عام خدا و نایب امام است و وسط خانواده، پدر است. همه­‌ی اهالی هر بیت، در شعاعی از ولایت پدر قرار می­‌گیرند و در عین حال، در شعاعی از ولایت نایب امام و امام، قرار دارند. «سلسله‌­ی ولایت أوسط»، از امام در عالم تا پدر در خانواده، کشیده شده و فقط ممکن است که محدوده‌­ی این ولایت در حوزه­‌هایی کم و زیاد شود. «خَیرَ الْاُمُور أوسَطَها»، یعنی در مواقعی که امر هر یک از این اولیاء در این سیر، منطبق و مطابق امر ولیّ دیگر نبود، امر خیر و بهتر، امر آن ولیّ و وسطی است که به وسط کلی، نزدیک‌­تر باشد و در واقع اوسط یعنی، وسط‌­تر در دایره‌ی حق و ولایت. از این رو، تبیین وسط به عنوان، حد میان افراط و تفریط، یک اشتباه ارسطویی است.